Skip to main content

Preek | Maak ons vrij

Toegroeien naar Christus die bevrijdt

Preek zondag 27 oktober 2024 (over Deuteronomium 5:12-15)

1

Dit is de derde preek over de sabbat. De sabbat (24 uur stoppen met werken, tot rust komen, genieten en daarin God zoeken) is voor mijzelf in de loop van de voorbije maanden steeds belangrijker en betekenisvoller geworden. Ik kijk inmiddels uit naar de sabbat als dag van rust, een echt andere dag tussen de andere zes. Maar ik kan me best voorstellen dat dat voor jou anders is en dat je je afvraagt: Maar wat moet ik met die sabbat? 

Dat is ook een meer práktische vraag die ik in de preken nog niet heel direct aan de orde stel. Ik beloof dat ik daar in november meer aandacht aan zal geven.  Want ik denk dat we, voordat we het praktisch maken, eerst een goed verhaal moeten hebben over die sabbat. Een visie. Een soort fundament onder een praktijk. Ik noem het even: een theologie van de sabbat. En ook al vind je de sabbat in de praktijk misschien nog wat moeilijk te plaatsen, al nadenkend over de sabbat leren we in ieder geval meer over wie God is. Want de praktijk van de sabbat heeft alles te maken met het karakter van God en met wie Jezus is.

Dus als je iets hebt van ‘met die sabbat kan ik nog even niet zoveel’ – even goede vrienden… –  ik nodig je wel uit om met een open mind en nieuwsgierig te luisteren naar wat we kunnen ontdekken over het hart van God.

2

In de vorige twee preken ging het over de vreugde en de rust van de sabbat als geschenk van God aan ons. Mooi voor balans in je leven. Om te leren ook eens een dag ‘nee’ te zeggen tegen allerlei dingen die je de andere zes dagen zo kunnen opslokken. Om tot rust te komen, op adem te komen. Ik heb het zelfs een mini-vakantie van 24 uur genoemd die je ook nog dichter bij God brengt. Want ik merk in de gemeente dat heel veel mensen er echt naar verlangen om dichter bij God te leven, maar dat het door de drukte zo moeilijk is om daar tijd en ruimte voor te maken. Herken jij dat ook?

Maar woorden als mini-vakantie en balans klinken ook wel een beetje soft. Het heeft veel weg van een life-style-keuze die vooral bijdraagt aan je eigen persoonlijke welzijn. Tijd voor zelfreflectie, om tot jezelf te komen, een rustmoment pakken.  En dat is op zich allemaal heel mooi. Maar deze keer kies ik een wat andere insteek.

Sabbat, lieve mensen, heeft niet alleen te maken met rust en balans in jouw persoonlijke leven. Sabbat is ook een dag van verzet. Sabbat houden is een subversieve, rebelse daad om de bestaande orde te ondermijnen. Sabbat is niet alleen een mini-vakantie, het is ook een mini-revolutie!

De sabbat is de dag waarop we uit de hemel niet alleen horen: “kom tot rust”, maar ook: “kom in verzet!” Laat je niet langer opsluiten in de gevangenis van de consumptiemaatschappij, zit niet langer vast achter de tralies van verslavende patronen, breek los uit de onvrijheid van altijd maar meer moeten en nooit tevreden zijn.

De sabbat is de dag waarop we afstand nemen van alles wat ons in zijn greep houdt. We nemen afstand van werkdruk, van tijdsdruk, van deadlines, van consumptiedwang, van de efficiëntie van onze to-do-lijstjes. En we kiezen ervoor om opnieuw te ervaren wie God is: een Bevrijder. Dé Bevrijder. 

“Ik ben de HEER, uw God, die u uit Egypte, uit de slavernij, heeft bevrijd.” Verlang je naar meer van die vrijheid?

3

De sabbat is een geschénk van God en vervolgens ook een gebód van God. Het is zelfs het vierde gebod van de Tien Geboden geworden. En we staan er nu even bij stil hoe dat gelopen is.

Kijk, de sabbat heeft haar wortels in de schepping: in zes dagen schiep God de hemel en de aarde, op de zevende dag stopte Hij met scheppen en nam Hij rust. Dat geschenk deelt God met ons. Wie in verbinding met de schepping wil leven, wie net als God creatief wil zijn en blijven, doet er goed aan om het geschenk van de sabbat uit te pakken. Elke zevende dag op adem komen, nieuwe inspiratie opdoen.

Maar dit geschenk werd dus tot gebod, omdat we het blijkbaar nodig hebben om steeds weer te horen: “Zes dagen lang kunt u werken en al uw arbeid verrichten, maar de zevende dag is de sabbat, die gewijd is aan de HEER, uw God; dan mag u niet werken.”

Als gebod komt de sabbat voor het eerst voor in Exodus 16. Daar lezen we het verhaal over het manna in de woestijn. Het volk is onderweg vanuit Egypte de woestijn in. Daar klagen ze over gebrek aan eten. Ze zouden zelfs wel weer terug naar Egypte willen, want daar was tenminste lekker vlees. God geeft dan manna uit de hemel, zoiets als korrels brood waarvan de Israëlieten in de woestijn kunnen eten. Zes dagen per week is er ‘s morgens manna en verzamelen de Israëlieten dat om ervan te eten. Maar de zevende dag is er niks. Mozes zegt (Exodus 16:25-26): 

“Vandaag is het sabbat, een dag ter ere van de HEER, en zult u buiten het kamp geen manna vinden. Zes dagen kunt u voedsel verzamelen, maar de zevende dag is het sabbat, dan is het er niet.”

Even verderop, in Exodus 20, krijgt Mozes van God de Tien Geboden op stenen tafels. En daar staat als vierde gebod vermeld: 

“Houd de sabbat in ere als een heilige dag.” Een van de Tien Geboden. Nogal belangrijk dus ook: (1) Geen andere goden dienen dan de ene God. (2) Geen beelden van God maken. (3) De naam van God niet misbruiken. En dan: (4) De dag van God heiligen. 

Blijkbaar is die dag ook echt nodig om op God gericht te blijven. Waar de sabbat uit beeld verdwijnt, zal ook God uit beeld raken. Zou er een verband kunnen zijn tussen het verdwijnen van God uit de samenleving (ook wel secularisatie genoemd) en het verdwijnen van een gedeelde wekelijkse rustdag?

4

Maar nu het belangrijkste punt voor vandaag. De eerste keer dat het volk de Tien Geboden hoort wordt het vierde gebod over de sabbat gemotiveerd met deze woorden (Exodus 20:11):

“Want in zes dagen heeft de HEER de hemel en de aarde gemaakt, en de zee met alles wat er leeft, en op de zevende dag rustte Hij. Daarom heeft de HEER de sabbat gezegend en geheiligd.” De schepping dus als motivatie voor de sabbat.

Maar in Deuteronomium is dat anders. Daar komen we voor de tweede keer de Tien Geboden tegen. We zijn nu aan het einde van de woestijnreis. Het volk staat op het punt om het beloofde land binnen te gaan. En Mozes geeft nog een keer de Tien Geboden. En de tekst is bijna overal helemaal gelijk aan de eerste versie uit Exodus 20. Behalve in het vierde gebod. Daar staat nu een andere motivatie: 

“Bedenk dat u zelf slaaf was in Egypte totdat de HEER, uw God, u met sterke hand en opgeheven arm bevrijdde. Daarom heeft Hij u opgedragen de sabbat te houden.”

Dus in Exodus is de sabbat gemotiveerd door de schepping: God maakte de hemel en de aarde uit niets.

In Deuteronomium is de sabbat gemotiveerd door de bevrijding: God verloste het volk Israël uit Egypte.

En daar leg ik deze keer dus de nadruk op: bevrijding. Een theologie van de sabbat is een theologie van bevrijding. Want het volk was slaaf in Egypte. Farao was een slavendrijver. Terwille van zijn economie, van zijn stedenbouw, van zijn grote projecten, van zijn eindeloze productie moesten de Israëlieten dag in dag uit werken en werden ze afgebeuld.  Geen enkele vrijheid hadden ze. Geen ruimte, Geen rust.

Exodus 2 vertelt dat God dat ziet en het hoort (Exodus 2:23-25): “De Israëlieten gingen nog altijd onder dwangarbeid gebukt. Ze klaagden luid en hun hulpgeroep steeg op naar God. God hoorde hun jammerkreten en dacht aan het verbond dat Hij met Abraham, Isaak en Jakob had gesloten. Hij zag hoe de Israëlieten leden en trok zich hun lot aan.” 

Dat  was het begin van de bevrijding uit Egypte, de uittocht uit een slavenbestaan, onder leiding van Mozes. Het volk had geroepen: ‘Maak ons vrij!’ En dat heeft God gedaan. Het is zelfs een van zijn belangrijkste namen: Bevrijder. 

5

Laten we daarom nu nog iets preciezer kijken naar dat vierde gebod zoals Mozes dat doorgeeft in Deuteronomium 5:12-15. Ik haal er vier dingen uit naar voren.

1) “Zes dagen lang kunt u werken.” Het goed om bij alle aandacht nu voor de sabbat en het rusten en het stoppen met werken ook te zeggen: dat geldt voor één dag. De andere zes dagen roept God ons om te werken, arbeid te verrichten, bezig te zijn, te scheppen zoals God zelf geschapen heeft. Ook als we werken en zorgen en dingen doen en maken, ook dan vertonen we het beeld van God.

2) De zevende dag is de rustdag. Altijd maar doorwerken, zonder te pauzeren, is niet hoe God het bedoeld heeft. Eén dag in de week komen we los van alles wat ons vaak zo intens bezighoudt. Maar dat is best tegendraads en anders. 

Toen de Romeinen de Joden leerden kennen en opmerkten hoe strikt ze het gebod om op sabbat geen werk te doen, was hun reactie er een van minachting. Ze vonden de sabbat een teken van Joods luiheid. Hard werken, altijd doorgaan, dat was de norm. Misschien herken je daar bij jezelf ook wel wat van: een dag niks doen, geen planning hebben, is dat niet gewoon luiheid? En als je werk, of je altijd bezig zijn je identiteit vormt (en dit is best vaak zo is mijn indruk, als we vragen hoe het gaat zeggen we ‘druk’ en gaat het al snel over ons werk), dan is dat hele verhaal over sabbat houden natuurlijk best ingewikkeld. Want dan word je gedwongen om datgene waaraan je je identiteit ontleent in elk geval een dag lang los te laten. En wie ben je dan nog?

Maar de sabbat is daarmee juist de dag om je ware identiteit terug te vinden in God aan wie deze dag is gewijd.  Jouw diepste identiteit ligt niet in je werk, niet in je productiviteit, niet in wat je klaarspeelt, niet in wat je allemaal doet voor anderen, niet in de projecten die je afrondt, maar in je kind van God zijn, geschapen naar zijn beeld, in Christus die je bevrijdt.

3) Heel opvallend is dat het gebod van de sabbat ook geldt voor de slaven en slavinnen. Dat voelt altijd wat vreemd om daar zo over te spreken terwijl we nu al ruim 150 jaar na de afschaffing van de slavernij leven en over die slavernij ook verschrikkelijke verhalen te vertellen zijn. Maar in de tijd van de Bijbel zat de maatschappij nog zo in elkaar, en was het juist heel bijzonder dat ook de slaven en slavinnen, maar ook alle dieren, en ook de vreemdelingen deelden in de sabbatsrust. 

Sabbat gaat ook over gerechtigheid. God gunde zijn rust aan alles en iedereen ongeacht afkomst, status, geslacht, sociaal-economische positie. De sabbat is er voor werkgever en werknemer, vluchteling en asielzoeker, en ook voor de dieren en de aarde.  Je zou de sabbat de grote Gelijkmaker kunnen noemen: op sabbat is alles en iedereen gelijk in het recht hebben op de rust die God geeft. Sabbat vieren leert ons om steeds meer oog te krijgen voor hoeveel daaraan nog ontbreekt: hoeveel ongelijkheid en onderdrukking er nog is. In die zin is de sabbat ook een oefening in hongeren en dorsten naar gerechtigheid, gelijkwaardigheid en inclusiviteit, voor mens en dier en schepping.

4) En dan die zin: “Bedenk dat u zelf slaaf was in Egypte.” Maar wat is het geval: we laten ons zomaar opnieuw slaaf maken. We zijn slaaf – dat kan eindeloos veel vormen aannemen –  we zijn slaaf van verplichtingen die eindeloos doorgaan, slaaf van consumptie, slaaf van steeds nieuwe spullen moeten hebben, slaaf van social media en nieuws en entertainment, slaaf van verslavende middelen en patronen, slaaf van steeds maar weer nieuwe ervaringen moeten opdoen, slaaf van maatschappelijke verplichtingen, slaaf van onze zelfgekozen carrière, slaaf van de gedachte dat er meer geld moet binnenkomen, slaaf van een eindeloos moeten. Er moet zoveel, 24 uur per dag zeven dagen in de week. Herken je daar iets van in je eigen leven.

Sabbat betekent: we hebben nog steeds de neiging onszelf tot slaaf te maken, in een andere vorm dan Egypte, maar de sabbat is de wekelijkse uitnodiging om die ketenen los te laten, om werkelijk vrij te zijn. Dat vraagt ook echt oefening en praktische vormen. Hier alleen maar mooie gedachten over hebben, brengt geen verandering. 

Baken echt tijd af – elke week opnieuw – om te oefenen met vrij zijn. Kom wekelijks in opstand tegen een leven dat altijd maar door moet gaan en barstensvol verplichtingen zit. Verzet je tegen een leven dat óf door jezelf óf door anderen steeds weer volgepropt wordt met taken en activiteiten. Doe mee met die wekelijkse mini-revolutie: dit willen we niet langer, zo heeft God het niet bedoeld, wij willen niet opnieuw slaaf zijn, maar vrij.

6

Dat, lieve mensen, moet allemaal mee klinken als we ons bezinnen op de betekenis van sabbat houden. Sabbat is er om voorbij ons werk en onze volle agenda’s opnieuw God te zoeken. Een dag toegewijd aan God die ons in Christus al gered heeft, met sterke hand en opgeheven arm. In Christus zijn we vrij – en het is zo belangrijk om die vrijheid te leren kennen en omarmen, te leren vieren en erom te bidden. Verlangen naar sabbat in je leven begint bij gebed.

Het lied dat we nu gaan zingen is ons gezamenlijke gebed om wat God aan rust en vrijheid wil geven: ‘Maak ons vrij’.

“Maak ons vrij van de wereld Heer,
van wat ons betoverd heeft.
Niet gebonden, zoals een slaaf,
in de ban van geld en tijd.
Laat ons zien wat waarde heeft;
een schat die niet vergaat.
Vrijheid waar Uw kind in leeft,
onvoorwaardelijk aanvaard!”


Gespreksvragen

  1. Hoe ervaar jij de sabbat in jouw leven? Vind je het lastig om er betekenis aan te geven, of geeft het juist richting?
  2. De sabbat wordt in de preek beschreven als een “mini-revolutie” tegen onze consumptiemaatschappij. Op welke manieren zou jij je willen “verzetten” op sabbat?
  3. Vind je het uitdagend om rust te nemen in onze drukke samenleving? Hoe zie je hierin de rol van de sabbat?
  4. Voelt de sabbat voor jou meer als een geschenk of als een gebod?
  5. In Deuteronomium 5:15 wordt de sabbat verbonden aan de bevrijding uit Egypte. Wat betekent vrijheid voor jou in het dagelijks leven?
  6. De sabbat is ook bedoeld voor gerechtigheid, waarbij iedereen, ook slaven en dieren, deelneemt aan de rust. Wat zegt dit over Gods karakter?
  7. In hoeverre voel jij je “slaaf” van bepaalde verplichtingen, gewoontes of verwachtingen? Hoe zou de sabbat je kunnen helpen om je daarvan los te maken?
  8. De sabbat wordt in de preek gezien als een moment om je diepste identiteit in God te vinden. Wat is volgens jou die diepste identiteit?
  9. Denk je dat het verdwijnen van een gezamenlijke rustdag invloed heeft op hoe we God ervaren in onze samenleving? Waarom wel of niet?
  10. Wat zou voor jou een eerste stap kunnen zijn om de sabbat meer te integreren als een dag van vrijheid en rust in jouw week? Wat verwacht je dat dit zou brengen?

Stellingen

  1. De sabbat als rustdag is niet optioneel, maar essentieel voor ons geestelijk en maatschappelijk welzijn.
  2. Sabbat vieren is niet alleen een persoonlijke keuze, maar een daad van verzet tegen de verslaving aan werk, consumptie en prestatie.

.