Preek | Vreugde op aarde

Preek op zondag 22 december 2024 (Vierde Advent) over Filippenzen 4:4-9

Naar de liturgie
Onderaan de preek staan gesprekvragen

Lieve mensen, ik kijk even rond om jullie gezichten goed te kunnen zien. Hoe kijken jullie?

Wist je dat je maar 12 gezichtsspieren nodig hebt om te glimlachen en dat je wel 20 tot 30 gezichtsspieren moet gebruiken om boos te kijken?

Als je nu boos of gefronst zit te kijken, breng je gezicht dan even tot rust…

En laten we allemaal even oefenen met glimlachen: je mondhoeken even omhoog trekken; en tegelijk ook die spiertjes bij je ogen.

Glimlachen kost dus aanzienlijk minder moeite dan boos kijken!

Toch lijkt de boze blik ons gemakkelijker af te gaan. Gisteren oefenden we met het kerstkoor het lied Gaudete van Sela (Gaudete betekent: Verheugt u!), en onze dirigent moest ons er opnieuw aan herinneren dat je dan niet zo ernstig moet kijken, maar moet glimlachen. En dat kost dus ook minder moeite!

Hopelijk lukt het je tijdens deze preek ook om steeds even te bedenken: als ik glimlach, kost dat minder inspanning dan wanneer ik boos kijk.

Maar glimlachen is niet alleen goed voor je gezicht en voor je ontspanning, het helpt ons ook om stil te staan bij de diepere vreugde waar we het vanmorgen over hebben.

Want Paulus roept ons vanmorgen op om ons te verheugen. De christelijke kerk heeft in haar lange traditie in Advent ook altijd dit bijbelgedeelte tot klinken gebracht, Filippenzen 4:4-9. Ik denk vooral vanwege dat ene zinnetje dat er wat los tussen lijkt te staan: ‘De Heer is nabij’. Maar vreugde is ook in heel veel kerstliederen een terugkerend refrein. Dat Gods zoon op aarde is geboren is werkelijk een bron van vreugde. Vreugde op aarde – dat zou net zo goed het lied van de engelen kunnen zijn geweest in de kerstnacht. Vreugde op aarde.

Maar die vreugde is – net als de vrede – vaak wel heel ver te zoeken! Walst Paulus daar ook niet wat al te gemakkelijk over heen met zijn aanmoediging: ‘Laat de Heer je vreugde blijven. Ik zeg u nogmaals: wees altijd verheugd!’ Laat ik direct maar even deze vraag benoemen: is het niet wat ongenadig van Paulus om zo zonder reserves op te roepen om vreugde te ervaren? Dat kan toch helemaal niet? Weet hij niet hoeveel oorlog er is, en dreiging van oorlog, en weet niet hoeveel leed en angst? Ja, dat weet Paulus. Daarom is het ook zo goed om naar hem te luisteren. Hij zit gevangen. En toch heeft hij het over vreugde. Dat is geen oppervlakkige blijdschap, geen lol, het gaat verder dan ‘happy’ zijn of dingen ‘leuk’ vinden. Het gaat om een diepere vreugde die ergens op de bodem van onze ziel ligt te wachten om tevoorschijn te komen.

We lezen dit bijbelgedeelte vanmorgen in drie stappen. De uitnodiging aan jullie en aan mij is deze: “Laat de Heer uw vreugde blijven!” Dat is wat Paulus wil zeggen. Maar omdat dat niet vanzelfsprekend is en omdat dat niet altijd even gemakkelijk gaat, geeft Paulus een toelichting bij deze oproep die we lezen als antwoord op onze vraag: ‘Maar hoe doe je dat dan? Hóe vind je blijvend vreugde in de Heer?’

De drie stappen gaan achtereenvolgens over de verzen 4 en 5, dan 6 en 7 en ten slotte 8 en 9.

Laat de Heer uw vreugde blijven. Ik zeg u nogmaals: wees altijd verheugd. Laat iedereen u kennen als vriendelijke mensen. De Heer is nabij.

Laat ik het even vergelijken met een wandeling maken. Als je de opdracht krijgt ‘maak een wandeling’ en je hebt daar ook wel zin in, dan weet je ongeveer wat je moet doen: uit je stoel opstaan, goede schoenen aantrekken, even kijken wat voor weer het is, jas aantrekken, paraplu mee, je wandelroute kiezen, de eerste stap zetten, wandelen, rustig of juist snel lopen, goed rondkijken, op je ademhaling letten enzovoort. Dat zien we allemaal voor ons. En we hebben het allemaal ook weleens gedaan.

Maar wat moet je doen, wat is er nodig om ‘de Heer je vreugde te laten blijven’?

Eerst herhaalt Paulus het nog een keer. “Ik zeg u nogmaals: wees altijd verheugd”. Dat was eerder in de brief ook al aan de orde geweest. Vreugde is de rode draad in de brief aan de Filippenzen.

Maar: we hebben ook weerstand tegen vreugde. Paulus probeert als het ware door die weerstand heen te breken door het te herhalen. We zijn vaak vertrouwder met boosheid, met haat, met jaloersheid, met verdriet. Die kunnen ons heel gemakkelijk in de ban krijgen en houden. En dat kan ook afstand brengen in onze relatie met God. Maar vreugde is de plek waar we God ontmoeten. Vreugde is de plek waar God ons wil brengen. Vreugde op aarde. Dat wil Paulus ons op het hart drukken.

En die vreugde waartoe we worden opgeroepen is ook niet minder dan een daad van verzet. Het is niet een religieuze plicht, het is een verzetsdaad. In een wereld die vol vreugdeloosheid zit, vol boosheid, angst, jaloersheid, geweld en onrust en chaos – in die wereld is de oproep om je te verheugen in de Heer een oproep om in verzet te komen. Vreugde is daarmee ook een keuze. Het is niet alleen maar een gevoel dat je al dan niet overkomt. Vreugde is een keuze, een daad, een daad van verzet tegen de machten in deze wereld die de vreugde hebben geroofd.

Hoe komt die vreugde tot uitdrukking? In vriendelijkheid. Dat verrast me eigenlijk best wel. We worden niet opgeroepen om te juichen en te jubelen, om lof te zingen en lof te prijzen. Nee: “Laat iedereen u kennen als vriendelijke mensen”. Vriendelijkheid, of mildheid, dat is de tegenhanger van een houding waar we vaak als vanzelf in terechtkomen als er iets gebeurt in onze levens: vechten of vluchten of bevriezen. Je kent die woorden misschien wel in het Engels: fight, flight of freeze. Daar voegen we nu dus als optie aan toe: being friendly. Als de Heer je vreugde is, dan helpt dat om vriendelijker te worden. Want we hoeven niet te reageren vanuit angst of controle. De vreugde van Christus is in ons. En die vreugde heeft alles te maken met genade. Het Griekse woord voor genade is charis (charisma betekent genade-gave) en het Griekse woord voor vreugde is chara. Dat zijn verwante termen. Als de genade van God in je leven verschijnt geeft dat vreugde en maakt dat je vriendelijk. Want je hoeft zelf niet langer in het middelpunt te staan. God staat in het middelpunt. Je komt op adem door zijn genade.

En dan staat dat zinnetje ‘De Heer is nabij’ er eigenlijk ook helemaal niet zo los en onverbonden tussen. Met dat zinnetje zegt Paulus eigenlijk precies hetzelfde als Jezus toen Hij het evangelie samenvatte: ‘Het koninkrijk is nabij.’ De aanwezigheid van Gods genade en vriendelijkheid omringt ons altijd en overal. Het hier en nu is vol van Gods vreugde en vrede, want het koninkrijk is binnen handbereik. Het koninkrijk is zelfs binnen in ons: de vreugde ligt in ons hart te wachten om tevoorschijn te komen. De vreugde in ons hart is maar één glimlach ver weg.

Wees over niets bezorgd, maar vraag in alle omstandigheden aan God wat u nodig hebt en dank Hem in uw gebeden. Dan zal de vrede van God, die alle verstand te boven gaat, uw hart en gedachten in Christus Jezus bewaren.

Nu is Paulus ook realistisch. Hij blijft zeggen ‘Laat de Heer uw vreugde blijven’, maar hij weet ook hoe die vreugde uit ons leven kan verdwijnen doordat we ons zorgen maken. Er klinkt hier geen verwijt. Het is hetzelfde realisme als dat van Jezus die in de Bergrede ook voortdurend aansluit bij waar we als mensen zitten. Vaak in onze bezorgdheid.

Heel herkenbaar. We maken ons zorgen over onze gezondheid, over de toekomst, over dreiging van oorlog, over al die mensen die dagelijks geweld ervaren. (Vul nu vooral ook in waar jij je op dit moment zorgen over maakt…) Zo zitten we als mensen in elkaar, als mensen die hebben te dealen met een gebroken werkelijkheid. Het is precies die gebroken werkelijkheid waarin God binnenkwam toen Jezus werd geboren.

Misschien zou Paulus in taal van vandaag eerder zeggen: laat je zorgen los. Daarmee erken je dat ze er zijn. Maar er opent zich ook een nieuw perspectief: dat je zorgen los kunt laten. De zorgen die je een gefronste of ook wel boze of gespannen blik bezorgen. Laat ze er even zijn, maar laat ze vervolgens ook los. We kunnen ook weleens wat gehecht zijn aan onze zorgen. Je zorgen maken is een vertrouwd gevoel. Maar wees toch niet gehecht aan je zorgen. Want ze verstikken de vreugde. Ze stelen de vreugde die Jezus je geeft.

Wat moet je dan doen, als je zorgen los moet laten? Want dat klinkt misschien ook wat vaag en trendy: loslaten. Nou heel concreet. Twee dingen.

Het eerste: “Vraag in alle omstandigheden aan God wat u nodig hebt.” Dus richt je naar God toe, stap weg uit die gesloten cirkel van je bezorgdheid en zet je hart open voor Gods vriendelijke en liefdevolle aanwezigheid. Hij ziet je. Hij hoort je.

En het tweede: niet wachten op verhoring. Maar direct danken: “en dank hem in uw gebeden”. Laat ook die verhoring los, geef dat aan God, en wees dankbaar. Paulus is nog steeds bezig om ons te helpen om concreet te maken hoe je dat nu doet: “Laat de Heer uw vreugde blijven.” En dat heeft alles te maken met dankbaarheid. In het hart van het leven van volgelingen van Jezus klopt de dankbaarheid. Een grondhouding van dankbaarheid. En ook die dankbaarheid is net als de vreugde een keuze. En het bidden waar Paulus ons hierin binnen leidt is ook niet maar een religieuze verplichting, maar een toevluchtsoord. Gebed is een toevluchtsoord, een plek waar we zorgen loslaten, waar we onze vragen stellen, waar we ons hart luchten bij God, waar we Gods verhoring loslaten, en waar we ons oefenen in dankbaarheid. Gebed is de plek waar je naartoe kunt gaan om de vreugde die weggeroofd is uit je leven opnieuw te vinden in je hart, in de vriendelijke en liefdevolle aanwezigheid van de Heer. Op de weg van de vreugde is het gebed een toevluchtsoord en een oefenplek.

“Dan zal de vrede van God die alle verstand te boven gaat uw hart en gedachten in Christus Jezus bewaren.” Heb je dat weleens ervaren? Dat je zo bij God bent geweest, in een gebed als toevluchtsoord, en dat dan die vrede weer begon te stromen, dat je tot rust kwam, dat je het in je denken misschien niet allemaal ineens op een rijtje had, maar dat je op met je hart voelde: hier is de Heer, hier is vrede, hier is vreugde. En dat daardoor ook je gedachten tot rust kwamen: het gepieker stopte. De Heer zei: ik vind vreugde in jou. En jij zei: Jezus, U bent mijn vreugde.

Tenslotte, broeders en zusters, laat u leiden door al wat waar is, al wat edel, rechtvaardig, zuiver, beminnelijk en eervol is, kortom door al wat deugdzaam is en lof verdient. Doe alles wat ik u heb geleerd en overgedragen alles wat ik u heb verteld en laten zien. Dan zal de God van de vrede met u zijn.

Paulus vraagt nu toch nog een keer aandacht voor ons denken. Want sta er eens bij stil: waar gaan je gedachten als vanzelf heen als je ’s morgens wakker wordt? Wat zijn je laatste gedachten wanneer je hoofd na een lange, vermoeiende dag het kussen raakt en je in slaap valt? Waar denk je aan in de korte, vrije momentjes in de loop van de dag − terwijl je in de rij staat voor een bakje koffie, in de file staat of zit te eten?

Ons denken doet ertoe. Ook de vreugde die we ervaren (of niet) heeft alles met ons denken te maken. En het lijkt soms alsof we er geen invloed op hebben wat we denken, maar dat is niet waar. We kunnen kiezen waaraan we denken. Dat is wat Paulus zegt. Er is nu vertaald: ‘laat u leiden door’ maar daar staat een woord dat betekent: denk daaraan, bedenk dat, laat daar je aandacht naartoe gaan.

Eigenlijk gaat het hier over mentale gezondheid. Dat is best een actueel thema. Veel mensen en vooral ook veel jongeren worstelen met hun mentale gezondheid. Uren doorbrengen op sociale media en daar van alles te zien krijgen doet bijvoorbeeld wat met je. De constante prestatiedruk is slopend. En dat doet ook wat in je denken: je wordt er somber, gestrest, opgejaagd van. En dat is niet de vreugde waar het vanmorgen over gaat.

Paulus doet ons eigenlijk een heel belangrijke handreiking voor onze mentale gezondheid. Laat je leiden door, geef aandacht aan, houd je in gedachten bezig met al wat waar, edel, rechtvaardig, zuiver, beminnelijk, eervol, deugdzaam en lofwaardig is. Hij zet daar zo acht begrippen op een rij die ook in de filosofie en levenskunst van zijn tijd heel centraal stonden.

Want je wordt, wat je denkt.

Je wordt waar je aandacht naartoe gaat.

Waar gaat je aandacht op dit moment naartoe? …

Als je je aandacht besteedt aan schoonheid, word je een mooier mens. Als je je gedachten richt op het goede, word je een beter mens. Als je in je denken bezig bent met de dingen van God, word je mens-zijn steeds meer gevormd naar het beeld van God.

En wat gebeurt er als je in je denken voortdurend bezig bent met zorgen, lelijkheid, geweld, oppervlakkigheid, boosheid, haat, wrok, onzuiverheid, oordeel – dat kunnen we zelf invullen.

Je wordt wat je denkt. Let dus op je denken. Let op wat er allemaal omgaat in je hoofd.

En dit gaat dus nog steeds over die ene oproep: ‘Laat de Heer je vreugde blijven’. Paulus is ons nog steeds aan het helpen om dat concreet te maken. En hij komt dus uit bij onze gedachtenwereld. Ook vreugde begint in je denken. Als je meer vreugde wilt ervaren in je leven, is dat dus een goede startplaats.

Doe dat – zegt Paulus. Span je ervoor in. Ik heb je het geleerd, ik heb het je overgedragen, ik heb het je verteld, ik heb het je laten zien en voorgedaan. Doe het. Dat is heel praktisch. Vreugde en vrede ervaren is niet alleen maar een gevoel dat je al dan niet overkomt. Het is ook een keuze. Het is een levenshouding. Wil je dat de Heer je vreugde blijft? Drie dingen om te doen. En misschien dat je daar juist de komende dagen wat extra tijd en aandacht aan kunt geven:

Wijd veel van je gedachten aan Hem; want als er Iemand waar, edel, rechtvaardig, zuiver, beminnelijk, eervol, deugdzaam en lofwaardig is – dan is dat Jezus.
Maak als je bidt je gebed tot een toevluchtsoord waar je je zorgen verwoordt en loslaat en je bewust oefent in dankbaarheid.
Glimlach bewust, naar jezelf en naar mensen om je heen, en laat de vriendelijkheid van Gods koninkrijk vrij stromen

Dan zal de God van de vrede met je zijn.

Gespreksvragen

Wat roept de oproep van Paulus “Laat de Heer je vreugde blijven” bij jou op? Is dat iets wat je als makkelijk of moeilijk ervaart? Waarom?
Hoe ervaar jij vreugde in je dagelijkse leven? Wat zou je kunnen doen om die vreugde meer ruimte te geven?
Vreugde is een keuze en een daad van verzet. Ben je het daarmee eens?
Hoe kun je vriendelijkheid concreet vormgeven in jouw dagelijkse omgang met anderen? Wat zou het effect kunnen zijn op jouw vreugde en die van anderen?
Wat betekent het voor jou dat “de Heer nabij is”? Hoe kan dat jouw vreugde beïnvloeden?
Welke zorgen spelen op dit moment een rol in jouw leven? Hoe kun je die bij God brengen en loslaten?
Welke rol speelt dankbaarheid in jouw gebedsleven? Hoe zou een bewustere oefening in dankbaarheid jouw vreugde kunnen versterken?
Paulus nodigt uit om je gedachten te richten op alles wat waar, edel, rechtvaardig, zuiver, beminnelijk en eervol is. Hoe zou dat jouw denken en leven veranderen?
Gebed is een toevluchtsoord is. Wat betekent gebed voor jou in tijden van zorgen en stress?
“Je wordt wat je denkt.” Herken je dit in je eigen leven? Hoe kun je bewuster omgaan met je gedachten om meer vreugde te ervaren?